Taşköprülü-Zâde Ahmed Efendi’nin Miftâhü’s-Saʻâde’sinde Tarih İlminin Yeri*

Abstract

Taşköprülü-zâde Ahmed Efendi’nin (ö. 1561), ansiklopedik çalışmalarıyla, İslam dünyasında kendi dönemine kadar gelen süreçte gelişen muhtelif ilmî sahalardaki zihniyetin ve tarih yazıcılığı geleneğinin mirasını kendisinden sonraki nesle aktarma, diğer bir ifadeyle bilinebilir kılma vazifesini yerine getirmiş olduğu anlaşılmaktadır. Ahmed Efendi’nin ilimler ansiklopedisi olan Miftâh es-Sa?âde isimli eserinde zikredilen ilmü’t-tevârih maddesi ve tarihin alt disiplinlerinden olan ilimlerle ilgili maddelerde verilen eserlerin listesi incelendiğinde, bunların 8. yüzyıldan 15. yüzyıla kadarki dönemde, İslam tarih yazıcılığının çeşitli türlerinde ortaya konulmuş eserler oldukları anlaşılmaktadır. Bunlar arasında biyografi ve bio-bibliyografi türünde kaleme alınmış eserler daha fazla örneklendirilmiştir. Anlaşıldığı kadarıyla, bu durum, Ahmed Efendi’nin tarihle alakalı çalışmalarının biyografi ağırlıklı olmasından kaynaklanmıştır. Ancak büyük İslam tarihleri, genel tarihler, şehir tarihleri, coğrafyayla ilgili eserler, bölge tarihleri gibi İslam tarih yazıcılığının başlıca türlerinden eserler de zikredilmiştir. Ahmed Efendi’nin ilimler tasnifine göre, tarih ilmi ve onun alt disiplinlerinden olan ilimler, nazarî yöntemlerle elde edilen ilimler arasında yer almış ve bu hususiyetle aklî ilimler kategorisine dahil edilmişlerdir. Ayrıca, aynı tasnifte tarih ilmi, şer?î ilimler alanında araştırma yapmak ve yetkinleşmek için gereken alet ilimlerden biri olarak görülmüştür. Ahmed Efendi’nin tasnifinde tarih ilmini, lisanla ilgili olan ilimler arasında tasnif etmesinde tarih bilgisinin yazılı kültürün aktarımındaki rolünün etkili olduğu anlaşılmaktadır.

Thanks to the encyclopaedical studies of Tashkopruz?de Ahmed Efendi (d. 1561) legacy of various scientific fields and tradition of Islamic historiography in Islamic world which developed in the process up until his time, could reach to the next generation and become widely accessible. When we examine the article of ilmü’t-tevârih, science of history and articles which listed other works of historiography in Mift?h al-sa‘?da, an encyclopedia of sciences of Ahmed Efendi, it is possible to understand that those are various works of Islamic historiography between 8th and 15th centuries. Among those we may especially notice biographies and bio-bibliographies because Ahmed Efendi’s works of history were mostly related to biographies. However, other works of history such as various works of History of Islam, general histories, history of cities, geographical works and regional histories were also pointed out as the principal works of Islamic historiography. According to Ahmed Efendi’s classification of sciences, science of history and its subfields were among the rational sciences because they also use the theoretical method. In addition, the science of history was a necessary tool to realize research in the field of religious sciences. Ahmed Efendi’s classification of science of history with the sciences related to the language shows the knowledge of history had a very important role to transfer of the written culture.