HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN

Abstract

Çin yıllıklarının, Hun döneminden beri varlıklarını sürdürdüklerini ifade ettiği, YeniseyYazıtları olarak bilinen ve ilk dönem taş edebiyatını da oluşturan materyallerin bulunduklarıkonum itibariyle bunlardan kaldıkları düşünülen, Orhon Yazıtlarında Yenisey Kırgızlarıolarak gördüğümüz Hakaslar Sayan-Altay bölgesindeki Türk halklarından biridir.Dokuzuncu yüzyılın ilk yarısına kadar Hun, I. ve II. Türk Kağanlıkları ve Uygur Kağanlığı gibisiyasi yapılar içerisinde görülen Yenisey Kırgızları 840 yılından itibaren Türkler için siyasive dinî anlamda kutsallık içeren Ötüken bölgesinin hâkimi olmuştur. On üçüncü yüzyıllabirlikte Moğol idaresi altına giren bu Türk halkının siyasi yapılanması on sekizinci yüzyıllabirlikte farklı rejimler altında Rus hâkimiyetinde kalmıştır ve hâlen devam etmektedir. Buçalışmanın konusunu oluşturan "çayza?/sayzan/zaysan/çeyzen" terimi Çinceden alınmışbir idari bir unvan olup ts?i-hsiang (??) kelimesinin Hakasça transkripsiyonudur. Erkendönem Kırgız siyasi yapılanmasında birkaç unvandan biri olan çayzan, eski Türk devletsistemi üzerine yapılan çalışmalarında çok da fazla anılmayan bir ifadedir. Bununla birlikteKırgız-Çin ilişkilerinin sosyo-politik yönünü göstermesi bakımından da önemlidir. Bu durumçalışmanın siyasi tarih yönünü oluşturmaktadır. Bununla birlikte zengin ve hareketli birtarihî sürece sahip olan Yenisey Kırgızlarının/Hakasların buna paralel olarak hacimli birsözlü kültür geleneği de mevcuttur. Özellikle 'alıptığ nımah' adı verilen destan türü ve tarihîşahsiyetler hakkında efsane türünün karşılığı olan 'matırlardı? istoriya kip-çoohtan' olmaküzere diğer sözlü edebî türler sosyal ve siyasi hayatın yansımalarını bünyelerindebarındırmaları bakımından önemli olup söz konusu terim de kendisine sözlü edebiyatürünlerinde yer bulmuştur. Bu minvalde çalışmamızda öncelikle kelimenin Türk dili ve eskiTürk siyasi tarihindeki yeri açıklanacaktır. Sonrasında Hakas sözlü edebiyat ürünleriçerçevesinde kelimenin bağlam merkezli kullanımı, asıl anlam dünyasındaki aynılıklarve/veya farklılıklara temas edilip bu durum metinler üzerinden örneklendirilecektir.

The Khakas known as Yenisei Kyrgyz in Orkhon scripts are one of the Turkic peoples in the Altai-Sayan region as written in Orkhon scripts which states that The Khakas continued their existence with several transliteration samples of Chinese annuals since the Hun period, and some materials composing stone literature known as Yenisei Scripts are thought to have been left by them by considering the location where artifacts were left. Until the first half of 9th century, Yenisei Kyrgyz such as the Hun, 1 st and 2 nd Turkic Khaganate and Uyghur Khaganate in which federative political structures were seen ruled over the region of Otuken including divinity in a political and religious sense for Turks from the year 840. The political structure of these Turkic peoples who came under the Mongols’ domination with the 13 thcentury later entered into the Russian domination with different regimes and is still under this domination. The term “chaizan (çayza?) / saizan (sayza?) / zaisan (zaysa?) / cheizen (çeyze?)” which is a subject of this study is a governmental title borrowed from Chinese and is a Khakas transcription of the word ts?i-hsiang ( ?? ) or from Mongolian to Khakas. Chaizan which is one of titles in early Kyrgyz political structure is an uncommon expression in the studies on of old Turkic state system. In addition, it has of great importance to indicate sociopolitical aspect of Kyrgyz-Chinese relations or Kyrgyz-Mongol / Dzungarian relations which would be distinctively touched upon in the article. This situation forms the political historical aspect of the paper. In parallel with this situation the Yenisei Kyrgyz/Khakas who had a rich and mobile historical process also had an oral culture and folk literature including a large corpus. Especially the epic type named as ‘alıptığ nımah’ (epic, saga), ‘kip-çooh’ (legend), ‘nımah’ (fairy tale) and ‘çayzan-çooh’ (legends about chaizans) corresponding to the epic type on historical characters and other epic types are important as they include reflections of social and political life and the relevant term appeared in the works of oral literature. In this manner, the study aims to explain the role of this term in Turkic language and old Turkic political history. Finally, the context-based use of the term within the context of Khakassian oral literary works would be exemplified by means of scripts by considering similarities and/or differences in the world of substances.